Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı -Prof. Dr ...

1 Uluslararas Sosyal Ara t rmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 15. Kl sik T rk Edebiyat n n Kaynaklar zel Say s . -Prof. Dr. Turgut KARABEY Arma an - D VAN R NDE VAKT- SEHER. DAWN IN THE OTTOMAN DIVAN POETRY. H seyin G FT . zet Divan iirinde y l, mevsim, ay, g n, ak am, gece, g nd z, sabah ve seher gibi zaman bildiren unsurlar ok geni bir ekilde kullan lm t r. Bu unsurlar, bir i in veya olu un i inde ge ti i, ge mekte oldu u veya ge ece i s reyi belirtmenin yan s ra tabiat h lini de ifade ederler. Bu makalede, hem zaman unsuru, hem de tabiat h li olarak zikredilen seher vaktinin divan iirinde hangi ilgilerle ve nas l ele al nd tespit edilmi , ki ilerin ve ki iliklerin seherdeki tutum ve davran lar na yer verilmi tir. Anahtar Kelimeler: Divan iiri, Zaman, Sabah, Seher. Abstract Such temporal concepts as year, season, month, day, evening, night, daytime, morning and dawn are widely used in the Ottoman Divan Poetry.

2 These concepts express not only the time or process in which something happens, has happened or will happen but also the state of nature. This article studies dawn both as a temporal concept and natural state, and it explores how and in what respects it takes place in the Ottoman Divan Poetry and what attitudes poetic figures employ at dawn. Key Words: Ottoman Divan Poetry, Time, Morning, Dawn. Giri Divan iirinde, y l, mevsim, ay, g n, ak am, gece, g nd z, sabah ve seher gibi zaman bildiren unsurlarla, hem belli bir s re belirtilmi , hem de g zleme dayal olarak tabiat h li dile getirilmi tir. n ayr l k ve hasretle ge en zaman n ifade etmek i in de bu unsurlar kullan lm t r. Bu unsurlarla, sevgilinin ilgisizli inden dolay , n ayr l k ve hasret h linin ne kadar ok uzun s rd , aradan g nler, geceler, aylar, mevsimler ve y llar ge ti i h lde n ayr l k h linin, a lama, inleme, feryat ve figan n n devam etti i ifade edilmi tir.

3 Divan iirinde hem zaman unsuru, hem de tabiat h li olarak ok geni bir ekilde ele al nm unsurlardan biri de seherdir. Seher, Arap a isimdir, o ulu esh rd r1. Seher, Do . Dr., Mustafa Kemal niversitesi E itim Fak ltesi retim yesi, 1 Osmanl ca-T rk e Ansiklopedik Lugat, Ferit Devellio lu, 5. bask , Ayd n Kitabevi, Ankara 1982, - 94 - s zl klerde, tan yeri a armadan biraz nceki vakit2; sabah a lma a ba lad vakit3; sabah n g ne do madan nceki zaman , tan a art s 4; tan yeri a lmazdan evvelce olan vakit5 eklinde tan mlanm t r. Divan iirinde zaman unsuru olarak seher, ok e itli ilgilerle seher vakti, vakt-i seher, bir vakt-i seher, her vakt-i seher, beher vakt-i seher, seher demi, dem-i seher, heng m- . seher, seher-g h/seher-geh, vakt-i seher-g h, n seher, seher, seherde, seherlerde, seherden, seher , bir seher, her seher, her seher-geh/seher-g h, beher seher, bu seher, ol seher ve t seher gibi T rk e ve Fars a kurallara g re yap lm bir ok ekille ifade edilmi tir.

4 Tabiat h li olarak seher ise, tan yeri a armadan biraz nceki vakitte tabiatta olup bitenler e itli tasavvurlarla, benzetme, m b la a, hayal ve g zel sebeplerle dile getirilmi tir. Bu makalede, seher vaktinin divan iirinde hangi ilgilerle ve nas l ele al nd n n tespit edilmesi ama lanm t r. Bu ara t rmadaki her unsura ve konuya seher vaktiyle ilgisi oran nda ve bu ilginin divan iirine yans mas l s nde yer verilmi tir. Divan iirindeki seherle ilgili yans malar, din, tasavvuf ve ahl k, cemiyet, ki iler ve ki ilikler, tabiat, zaman, d rt unsur, hayvanlar, bitkiler ve seher redifli iirler olmak zere dokuz b l mde toplanm ve incelenmi tir. 1. Din, Tasavvuf ve Ahl k: Bu b l mde, seher vaktinin din, tasavvuf ve g zel ahl k a s ndan faziletinin ne oldu u ve bu vaktin nas l de erlendirilmesi gerekti i ele al nm t r. Seher vaktinde g klerin kap s a l r, rahmet yeli eser ve r z k da t l r6: Her tanla eh cen b na arz it niy z kim G kler kapus a lur ey meh-lik seher Nec t , Yatanlarun yatlu h li hi nesneye irmez eli Seher eser rahmet yeli tanla seher vaktinde tur Yunus Emre, R h sab h uykuda olanlar a kalur R zk n vir r ib d na Mevl ale's-sab h R h -i Ba d d , Seherde ifa kap s a l r, dertlere derman eri ir ve en zor meseleler hallolur: B d r olun ki derde iri r dev seher detd r a lur der-i d r ' - if seher Nec t , Seher-geh ki fett h- her m kil t eb-i t reden mihre virdi nec t Cin n , 2 Osmanl ca-T rk e Ansiklopedik Lugat, 3 K m s- T rk , emsedd n S m , Enderun Kitabevi, stanbul 1989, 4 T rk e S zl k, T rk Dil Kurumu Yay nlar , 7.

5 Bask , Ankara 1983, , 5 Lugat- N c , Muallim N c , a r Yay nlar , stanbul 1987, 6 Cin n , ; Gelibolulu Mustafa l , ; Niy z -i M sr , - 95 - Seher, ibadet zaman d r. M ezzin, dokunakl sesiyle sal verir, namaz k l n r. Seherde namaz, her eyin ba ve niyaz ehlinin arkada d r, seherde ki iyi uyan k tutar, gecenin karanl nda ona dost olur: Fasl- bah r b lb l okur i r-i g l redif Vakt-i sab h mukri ider ho sal seher Nec t , C mlen n old ser-efr z nam z Ki odur hem-dem-i erb b- niy z Seher hv bdan eyler b d r eb-i t r i re olur m nis y r Nev -z de At , Seher vaktinde ya l g zlerle Allah'a yalvar p yakar l r, dua ve niyaz edilir. Seherde yap lan samim dualar kabul olunur, a lan eller bo d nd r lmez, g n ller tesell bulur: Bir seher h ke s r p y z mi giry n giry n Dergeh-i Hakka tevecc h id p itd m efg n R h -i Ba d d , h Nec ti medh ni k ld seher redif K'olur kar b ic bete ekser du seher Nec t , A d seher s nesin buld tesell g n l Old ref -k r- dil k-i gir b n- subh Mez k , Seher, zikrin en feyizli oldu u zamand r.

6 Uykunun en tatl oldu u bir vakitte yap lan zikir, Allah' n kat nda di er vakitlere g re daha faziletlidir. Seher vaktinde Allah' g zel ismleriyle zikretmek, can g l k laca i in7, can g z n rahat uykusundan uyand r p seher b lb lleriyle birlikte Mevl 'y zikretmelidir: Seherde Sadredd n zikr n id p dir Ki y Hann n y Menn n Hud y . Sadr , v Uyandur e m-i c n h b- r hatdan seher-h z ol emen b lb lleriyle subh-dem zikr eyle Mevl y . B k , Seherde t vbe ve isti far edilir. Geceleri az uyuyup seher vaktinde ibadet edenlerin, seherde Allah' zikredenlerin, dua ve niyazla Allah'tan ba lanma dileyenlerin mek n cennet olur8. Seherde uyumamal ve t vbe seccadesinde Allah'a y nelmelidir: 7 Gelibolulu Mustafa l , 8 Kur' n, l-i mr n, 3/15-17 (15. De ki: Size, onlardan daha hay rl s n haber vereyim mi? Allah'a kar gelmekten sak nanlar i in Rableri kat nda, i inden rmaklar akan, i inde ebed kalacaklar cennetler, tertemiz e ler ve Allah' n r zas vard r.)

7 Allah, kullar n hakk yla g rendir. 16-17. (Bunlar), Rabbimiz, biz iman ettik. Bizim g nahlar m z . - 96 - Hamd lill h ki yine kre ser- g z itd k Ele alduk a seher s bha-i isti f r . Mez k , Ve bi'l-esh rih m yesta fir ne 9. Bak isti f r eyle her seher-g h Seyyid Az z Mahm d H d y , Yatma heng m- seher b d r ol Vakf- secc de-i isti f r ol N b , Seher, k r zaman d r. Allah' sabah ve ak am zikretmeli, verdi i nimetler i in Allah'a kretmelidir. k r, her vakit eker mis li a zda olmal ve seher b lb lleriyle birlikte Allah'a binlerce kez kretmelidir: Deh n nda halkun mis l-i eker Gerekd r ki kr ola m u seher Cin n , m u seher z kir-i p r-h let ol Subh u mes kir-i b -minnet ol Gelibolulu Mustafa l , K l ey B k seher b lb lleriyle Hez r n hamd p k ol L -yez le B k , Seher vaktinde uyuyan ki inin iki g z pi manl k uykusunda kal r. Seherde uyan k olan ruhlar ziyaret eder.

8 Seher vaktinde uyan k kalmal , dua, m nacat ve ibadet etmelidir: Vakt-i seher kim g z ni hv b ala Nevm-i ned metde d e m n kala Gelibolulu Mustafa l , Her ki i kim ola b d r- seher An erv h ziy ret eyler Nev -z de At , 2. Cemiyet: Bu b l mde seher vaktiyle ilgileri l s nde edeb hik ye kahramanlar na ve sosyal hayata dair unsurlara yer verilmi tir. ba la. Bizi ate azab ndan koru diyenler, sabredenler, do ru olanlar, huzurunda g n lden boyun b k p divan duranlar, Allah yolunda harcayanlar ve seherlerde (Allah'tan) ba lanma dileyenlerdir). Kur' n, Z riy t, 51/15-18 (15-16. phesiz Allah'a kar gelmekten sak nanlar, Rablerinin kendilerine verdi i eyleri alarak cennetlerde ve p nar ba lar nda bulunurlar. phesiz onlar bundan nce iyilik yapan kimselerdi. 17. Geceleri pek az uyurlard . 18. Seherlerde ba lama dilerlerdi). 9 Ve bi'l-esh rih m yesta fir n: Kur' n, Z riy t, 51/18 Seherlerde ba lama dilerlerdi.

9 - 97 - Edeb Hik ye Kahramanlar : Seherle ilgileri oran nda edeb hik ye kahramanlar ndan Leyl , Mecn n ve A k'tan bahsedilmi tir. Leyl : Leyl v Mecn n mesnevisinin kad n kahraman ve divan iirinde sevgili tims lidir. Leyl 'n n seherle ilgisi, peri an h lini seher vaktinde ay, r zg r ve buluta anlatmas . ve h lini Mecn n'a bildirmeleri konusunda onlardan yard m talep etmesine dayan r. Leyl , ok k t bir h lde oldu unu ay a s yler ve seher vaktine kadar peri anl ktan kurtulamad n Mecn n'a bildirmesini ister. Leyl , daha sonra, seherde seher ku u tmeye ba lad nda, m r sermayesinin t kendi ini, hayat n n g lgesinin g ne e ula t n , g nd z l p gece dirildi ini ve g nd z n n geceye benzedi ini ihtiva eden garip bir a t tutturur: H l-i dil m ana arz eyle Bill h ni e g rd n ise s yle T vakt-i seher bu idi h li Te v den olmaz idi h l . M rg-i seher ekende v z Eylerdi bir zge nevha z K'ey v y t kendi m ye-i mr Hur de iri di s ye-i mr.

10 Fuz l , Leyl , h linden r zg r a s z ederken, sonbahar gibi zay f ve solgun oldu unu anlat r, y ld z gibi sehere kadar uyan k kald n , g n ayd nlan ncaya kadar a k ate iyle inleyip s zlad n ve zaman n a layarak ge irdi ini s yler: Eylerdi sab ya derdin zh r K'ey b d- sab dur imdi zinh r . H l ki es r-i d m- derdem M nend-i haz n za f zerdem . eb-t -seher ol b t-i semen-ber B d r kalup mis l-i ahter Eylerdi bu s zi ile ven Ol dem ki olurd r z r en Fuz l , Leyl , bulut a ise Ey h m ile s rda olan, ger i ba n g klere de iyor, ama sanma ki ben dertliden daha betersin, g k g r lt s , im ek ve ya mur g stererek benimle ayr l k g n . hususunda yar maya kalkma. Seher vakti feryat k l p h m n alevini g klere y kselterek g zya selini ak tt mda, a lay p inleyen bu zavall y gel de g r. Ey bulut, suyun her eksildi inde denizlere yalvar p durma, gel o suyu bu kan sa an g z mden al, hatta ondan denizlere de ba la.