NIZAMU'L-MULK - muharrembalci.com

1 Il Pi)o PNIZAMU'L-MULK S ASAN AL Y CEL KLAS KLER D Z S FARS A ASLIND AN EV REN: M EHM ET TAHA AYARS YASETNAMET RK YE BANKASIK lt rYay nlar Genel Yay n: 1799H manizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, insan varl n n en m ahhas ekilde ifadesi olan sanat eserlerinin be nimsenmesiyle ba lar. Sanat ubeleri i inde edebiyat, bu ifade nin zihin unsurlar en zengin olan d r. Bunun i indir ki bir mil letin, di er milletler edebiyat n kendi dilinde, daha do rusu kendi idrakinde tekrar etmesi; zek ve anlama kudretini o eser ler nispetinde art rmas , canland rmas ve yeniden yaratmas d r. te terc me faaliyetini, biz, bu bak mdan ehemmiyedi ve me deniyet d vam z i in m essir bellemekteyiz. Zek s n n her cep hesini bu t rl eserlerin her t rl s ne tevcih edebilmi milletler de d ncenin en silinmez vas tas olan yaz ve onun mimarisi demek olan edebiyat, b t n k tlenin ruhuna kadar i liyen ve si nen bir tesire sahiptir.

2 Bu tesirdeki fert ve cemiyet ittisali, za manda ve mek nda b t n hududar delip a acak bir sa laml k ve yayg nl g sterir. Hangi milletin k t panesi bu y nden zen ginse o millet, medeniyet leminde daha y ksek bir idrak sevi yesinde demektir. Bu itibarla terc me hareketini sistemli ve dik- kadi bir surette idare etmek, T rk irfan n n en nemli bir cep hesini kuvvetlendirmek, onun geni lemesine, ilerlemesine hiz met etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemiyen T rk m nevverlerine kranla duyguluyum. Onlar n himmetleri ile be sene i inde, hi de ilse, devlet eli ile y z ciltlik, hususi te eb b slerin gayreti ve gene devletin yard m ile, onun d rt be mis li fazla olmak zere zengin bir terc me k t panemiz olacakt r. Bilhassa T rk dilinin, bu emeklerden elde edece i b y k fayda y d n p de imdiden terc me faaliyetine yak n ilgi ve sevgi duymamak, hi bir T rk okuru i in m mk n olam yacakt Haziran 1941 Maarif Vekili Ha an li Y celi indekilerSunu.

3 ViiGiri Fasl .. 3 Fas llar n 5 Birinci Fas kinci Fas nc Fas 17D rd nc Fas inci Fas nc Fas Fas Fas Fas Fas Birinci Fas kinci Fas nc Fas D rd nc Fas Be inci Fas Alt nc Fas Yedinci Fas Sekizinci Fas Dokuzuncu Fas Fas Birinci Fas kinci Fas nc Fas D rd nc Fas ..143 Yirmi Be inci Fas Alt nc Fas ..147 Yirmi Yedinci Fas Sekizinci Fas Dokuzuncu Fas 169 Otuzuncu Fas 171 Otuz Birinci Fas kinci Fas nc Fas D rd nc Fas Be inci Fas Alt nc Fas Yedinci Fas Sekizinci Fas 193 Otuz Dokuzuncu Fas 195K rk nc Fas 199K rk Birinci Fas 205K rk kinci Fas rk nc Fas 255K rk D rd nc Fas rk Be inci Fas 271K rk Alt nc Fas rk Yedinci Fas 297K rk Sekizinci Fas ..,327K rk Dokuzuncu Fas Fas 339 Elli Birinci Fas zl I-M lkVISunu Kiifr ile belki amma zulm ile payd r kalmaz memleket As l ad Ebu Ali K vamuddin (Giyasuddevle, ems l- M lo) Masan bin Ali bin shak et-T s olan b y k Sel uklu Ve/.

4 Iri Nizam l-M lk, 21 Zilkade 408 de (10 Nisan 1018), HorAs n n eski k lt r merkezlerinden T s ehrine ba l Nukan kasabas nda do mu tur. Babas Ali bin shak Dih- ktttnn Gaznelilerin T s mili ve Nukan kasabas n n dihka- nt olmas ndan t r , iki karde i ile birlikte devrin en iyi art- lin i inde yeti me imk nlar na sahip bulunuyordu. Nitekim karde i Ab l Kas m Abdullah zaman n nl fakihlerinden biriydi. Ha an da, tahsil ve terbiyesine g sterilen ihtimam sa yesinde daha 11-12 ya lar nda Kur an ezberlemi , fi f k h ile alakalanarak gen ya nda bu f kh n nazariyat n iyi bi lenler aras na ge mi , ayn zamanda tan nm edip ve mu harrirler ile de dostluk kurmak ve edebiyat sahas nda ciddi mesai sarf etmek suretiyle iyi yazma ve g zel konu mada za man n n se kin simalar ndan biri olmu tur."'Hayat n n ilk d nemleri hakk nda kaynaklarda doyuru cu malumat olmamakla birlikte bn-i Funduk un Tarih-i* Kafeso lu, brahim, Nizam lm lk , slam Ansiklopedisi, c.

5 9 ( stanbul 1988), s. l-M lkBeyhak adl eseri bu devlet adam n n ailesi ve do um yeri hakk nda teferruatl bilgi veren yeg ne eser olarak g sterilir. Gen lik y llar nda babas ile birlikte Gazne Devleti nin Hora san Valisi Ebu l-Fazl es-Suri nin maiyetinde al an Nizam l- M lk, Sultan Mahmud un varisi olarak yerine ge en o lu Gazneli Mesut un Dandanakan da 431 / 1040 ma lubiyetin den sonra Horasan n kahir ekseriyeti Sel uklular n eline ge lince Belh Valisi Ebu Ali bin d n taraf ndan idari hizmet lerde g revlendirildi. Daha sonra onunla ge inemeyip a r Bey in yan na Merv e giden vezir kendisinden b y k yak n l k g r r. a r Bey in, Nizam l-M lk Alparslan a takdim ederken onu bir baba gibi kabul etmesini istedi i rivayet edi lir. Nizam l-M lk, a r Bey in l m n n ard ndan Tu rul Bey d neminde Horasan idare eder. Alparslan n karde i S leyman ile giri ti i taht kavgas s ras nda ise Alparslan n yan nda yer al r.

6 Alparslan tahta ge tikten bir ay sonra Vezir Kunduri yi azledip yerine Nizam l-M lk tayin eder. (13 Zilhicce 455 / 7 Aral k 1063)* Bazen birtak m askeri hare ketleri bizzat idare eden ve Alparslan n saltanat esnas nda hemen her sefere i tirak eden Nizam l-M lk, askeri m him matla birlikte ran a gitmek zere g revlendirildi i i in me hur Malazgirt muharebesine i tirak edememi tir nce Alparslan a (455 / 1063- 465 /1072), ard ndan Al parslan n o lu Melik ah a (465 / 1072 -485 / 1092) yek n da otuz y l civar nda vezirlik yapan Nizam l-M lk B y k Sel uklu devletinin ideolo u olmas n n yan s ra devlet idare si ile ilgili tezlerini icra edecek yeterli siyasi f rsat da uzun ve zirlik d neminde bulabilmi tir. Alparslan n (455-65 / 1063- 73) ve Melik ah m saltanatlar esnas nda Sel uklular n g c zirvesine ula m t ; s n rlar Afganistan dan Akdeniz k y lar na kadar ula an imparatorlukta Nizam l-M lk de kariyeri-* zayd n, Abd lkerim, 'Nizam lm lk , Diyanet slam Ansiklopedisi, c.

7 33 ( stanbul 2007) s. alt n y llar m ya amaktayd . Elinde bulundurdu u siyasi kudreti, icra kuvveti bak m ndan Alparslan n idaresi alt nda dokuz y l yapt vezirli i, Melik ah d nemindeki vezirli in den farkl l k arz eder. u s ylenebilir ki, Nizam l-M lk an cak 1072 de Alparslan ld kten sonraki 20 y ll k vezirli i boyunca kendisindeki politik potansiyeli hakk yla icra f r sat ah tahta ge ti inde hen z 18 ya nda oldu u i in devlet i lerini hat r say l r l de Nizam l-M lk yerine ge tirmekteydi. zellikle Melik ah m tahta k n n ilk yedi y l nda h k mdar n sa kolu olmas ndan ziyade bizatihi memleket meselelerine m kemmel ekilde h k met eden kendisiydi. Vezir-i maderzad olan bu devlet adam n n ba ar s g reve geldi inden beri tabii olarak has m toplamas na neden olmaktayd . Zira Melik ah a vezirli i d neminde birtak m yak nlar na makam mevki vermesi, devlet i lerin den isti aresiz davranarak ba na buyruk hareket etmesi sul tan n kula na f s ldanm t.

8 Kendisinin himayesinde olan bi rini ld rmesi i in h k mdar n k k rt lmas ve yine 1080- 81 y l nda vezirin tavsiyesinin ra mma Ermeni askeri birli i nin la v gibi birtak m meseleler y z nden Melik ah la ara lar nda ilk ihtilaflar ba g sterdi: Ba lang ta av ve e lence ile vakit ge iren Melik ah ranl vezirinin ve o ullar n n ikti dar sahibi olmalar ndan dolay bir korkuya kap lm t r. Ay r ca Nizam l-M lk n uzun vezirli i d neminde devlet i le rinde g sterdi i takip fikri, idarede uygulad amans z disip lin ve titizlik, ba ta Sel uklu saray ileri gelenleri olmak ze re, kendisine kar pek ok d man n t remesine sebep ol mu tur. Bunlar n ba nda Melik ah bile ondan so utacak entrikalar ile tan nan Karahanl Prensesi Terken Hatun ve ba vezir olmak i in al an Tac l M lk ile Ha an Sabbah ve adamlar gelmekteydi. Fakat Melik ah ile Nizam l-M lk aras ndaki ilk a k at ma eskiden beri ehzadelerin idare sinde bulunan Merv valili ine getirilen Nizam l-M lk nIXo lu Osman n sultan n yak n Emir Kavdan a orada tahak k m ve h cumdan sak nmamas zerine geli mi tir.

9 Melik- ah bu olay zerine vezirine g nderdi i mektupta, Sen be nim devletimi ve memleketimi istila eyledin, evlatlar na ve damatlar na verdin. Bunlar benim adamlar ma sayg g ster miyor, halka zul m yap yorlar; sen de bunlar tedip etmiyor sun. ster misin ki vezirlik divitini elinden ve sar n ba n dan alay m ve halk tahakk m n zden kurtaray m.^ diye rek a r bir hitap kullanm t r. Fakat Nizam l-M lk de ce vap vermekte gecikmemi ve, Devlete ortak oldu umu he n z bilmiyorsun? Bu vezirlik diviti ile sar k senin tac n ile o derece ba l d r ki, diviti ald ktan sonra ta da kalmaz gider! diyerek o da Melik ah bir nevi tehdit etmi tir. u halde de nebilir ki, Melik ah i in Nizam l-M lk hemen hemen b t n mr boyunca siyaseten kendisine galebe alarsa r t n ispat edecek bir mesele olarak kalm , te yandan sa ray i i b t n entrikalara ra men Melik ah Nizam l- M lk g revden almaya hi bir vakit c ret edememi tir.

10 * ' Nihayet 484 / 1091 y l nda, Melik ah biraz daha ya ilerlemi olup devlet i lerinde tecr be kazan nca kendisini si yasi sahnede daha f zla hissettirmeye ba lar. Devletin gidi a t ndan ho nut olmam olacak ki aralar nda Nizam l- M lk, eref l-M lk, Tac l-M lk ve Mecd l-M lk n bu lundu u devlet ricaline saltanat nm son y llar nda Melik ah yle ferman buyurur: Her biriniz memlekete dair d n p saltanat m z dev rindeki aksakl klar tespit ediniz. Derg h, divan ve saray m zda yerine getirilmesi gerekirken es ge ilen yahut g z m zden ka an durumlar g zden ge iriniz. Ayr ca evvelki* Turan, Osman, Sel uklular Tarihi ve T rk- slam Medeniyeti, stanbul 1999, s. 215-220 Sadece Residuddin Fazlulkh Melik ah n Nizam l-M lk azletti ini bildirmi tir; Re id ddin Fazlullah, Camiu t-tevarih, (Tarih-i l-i Sel uk) Tahran 1386 H.