TEMEL DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERi …

1 TEMEL DENEYSEL ARA TIRMA Y NTEMLERiNELERDiR?Figen DeveciF rat n T p Fak G s Hast Plan I. Ara t rma y ntemlerinin s n flanmas II. DENEYSEL ara t rmaIII. Deney Hayvanlar zerindeki in vivoara t rmalarIV. n vitro al malar Bilimsel ara t rma Sistematik veri toplama ve analiz etme s reci Do ru ara t rma y ntemiKalite G venilirlik Sonu lar n yay nlanabilme olas l Amac na G reY ntemine G re TEMEL Ara t rmalar Uygulamal Ara t rmalar Laboratuvar Ara t rmalar DENEYSEL Ara t rmalar Tarihsel Ara t rmalar Tan mlay c Ara t rmalar Sonu kar c Ara t rmalarBilimsel ara t rmalarY ntemlerine g reAma lar na g reYap ld klar yere g reTemelUygulamal TarihiBetimselDeneyselAlanLaboratuvarN TEL KSEL(Qualitative) Ni in?

2 Nas l? Ne ekilde sorular na yan t arar Say sal ve l meye dayal de erlendirmeleri i ermez N CEL KSEL(Quantitative) Ne kadar? Ne miktarda? Ne kadar s k, Ne kadar yayg n? sorular na yan t arar l me dayal , gruplar aras objektif ve say sal kar la t rmalar yapabilen Say sal y ntemG zlem ve l meye dayal TekrarlanabilenObjektif N CEL KSELG ZLEMSELDENEYSELTan mlay c Ki i, zaman ve yer zelliklerine g re tan mlama Olgu sunumu/serisi Kesitsel(cross-sectional)Analitik Olgu-kontrol Kohort KesitselM dahale ara t rmalar Profilaktik nlemler (Alan)Terapotik nlemler (Klinik)Hayvan DeneyleriMETODOLOJ K-Te his ve tarama y ntemlerinin ge erlilik ve g venilirlik analizi - l m ve g zlemlerin g venilirli ini belirlemeye y nelik ara t rmalarEpidemiyolojik Ara t rma TipleriSa l k sorunlar n ve boyutlar n saptama-Deskriptif Ara t rmaSorunlar n nedenlerini belirleme-Analitik Ara t rmalarSorunlar n en uygun z mlerin saptanmas - DENEYSEL ara t rmalarBir a ve/veya ilac n etkinli inin de erlendirilmesi e itli a amalardan ge er1.

3 Preklinik ara t rmalara. Laboratuvarda in-vitrodeneylerb. Deney hayvanlar zerinde in-vivodeneylerDeneysel ara t rmalar2. Klinik ara t rmalara. Profilaktik nlemler (Alan)b. Terapotik nlemler (Klinik)Faz IFaz IIFaz IIIFaz IVMedikal Ara t rmalarPrimerSekonderTemel Medikal Ara t rmalarKlinikEpidemiyolojikTeorikUygulama l Metod geli tirme(fizik, kimya,biyoloji, biyometrik,psikoloji)Analitik l mG r nt leme BiyometrikTest geli tirmeHayvanH cre al mGenetik Biyokimya Materyal geli tirmeDeneysel (Interventional)G zlemsel Klinik Faz I Faz IIFaz IIIFaz IVTedavi al m(m dahale olmaks z n)Prognostik Tan sal la larla g zlemSekonder veri analiziOlgu serisiOlgu sunumuDeneysel G zlemsel M dahale Alan Grup Kohort Prospektif Historical Olgu kontrolKesitsel Ekolojik Meta analizDerleme (R hric B, et al.)

4 Dtsch Arztebl Int 2009; 106: 262 8)9 DENEYSEL y ntem,Laboratuar ya da laboratuar d ndaki bir deney d zene inde Olaylar aras ndaki sebep-sonu ili kilerini belirlemeyi ama layan ve Ara t rmac n n nceden ng rd hipotezleri test etmeye yarayan bir ara t rma y ntemi DENEYSEL ARA TIRMALAR 1-Hayvan deneyleri2-M dahale ara t rmalar a. Profilaktik nlemlere y nelik DENEYSEL ara t rmalar (Alan al malar )b-Terap tik nlemlere y nelik DENEYSEL ara t rmalar (Klinik al malar)1. Preklinik ara t rmalara. Laboratuarda in-vitrodeneylerb. Deney hayvanlar zerindeki in-vivodeneyler2. Klinik ara t rmalara.

5 Faz I klinik ara t rmalarb. Faz II klinik ara t rmalarc. Faz III klinik ara t rmalard. Faz IV klinik ara t rmalarDENEYSELR andomized controlled trialsIntervention studiesPrimer koruma nlemlerine y nelik(Preventive trials) Primer korunma Sekonderkorunma Tersiyerkorunma Klinik deneyler(Clinical trials)Sa l k hizmeti ara t rmalar (Medical careintervention studies) DENEYSEL ara t rmalarda ilk a amay genellikle HAYVAN DENEYLER olu turur DENEYSEL ara t rmalar Ara t rmac art k g zlemci de il deneyi yapan d r M dahale olu turulur ve sonu de erlendirilir la Cihaz veya y ntem nleyici stratejiler Tan sal stratejiler DENEYSEL y ntem, bilimsel bilgiyi en objektif bir bi imde elde etmeye yarayan bir ara t rma y ntemidir DENEYSEL (M dahale) Ara t rmalarDeneysel y ntem.

6 Laboratuvar ya da laboratuvar d ndaki bir deney d zene i Olaylar aras ndaki sebep-sonu ili kilerini belirlemeyi ama lar Ara t rmac n n nceden ng rd hipotezleri test edenbir y ntemBozulan denge SONU A rl k SEBEP DENEYSEL Ara t rmalar Deneyin sonucunu etkileyebilecek t m etkenler ara t rmac taraf ndan kontrol edilmeye al l r Ba ms z de i ken manip le edilerek ba ml de i ken zerine etkileri incelenir Bu arada sonucu etkileyebilecek t m di er de i kenler sabit tutulur ya da randomize edilmeye al l rDeneysel y ntem dendi inde laboratuvarlar akla gelse de m mk n olan t m evre ve ortamlarda kullan labilen bir y ntemdirAvantajlar Neden-sonu ili kisini g sterme imk n verir Neden oldu u d n len olay deneyci yarat r Sonu oldu u d n len olay n ortaya k p kmad na bak l r Sonu lar evrene genellenebilir Haf za fakt r n n etkisi en azd rSak ncalar DENEYSEL Ara t rmalar n Uzun zaman alan pahal ve zor ara t rmalar Baz m dahaleler insanlar zerinde uygulanamaz S kl kla etiksorunlar--Deney grubuna etkisi yeterince bilinmeyen bir m dahalenin yap lmas -- Kontrol grubunun tedavisiz veya korumas z b rak lmas --Deney hayvanlar na zarar

7 Verilmesi-- Hayvanlardan elde edilen sonu lar n insanlara genellemede g l klerDENEYSEL Y NTEM N ZELL KLER 1. ncelenen fakt r (etken, tedavi y ntemi vb) ara t rmac n n kontrol nde. stedi i taktirde de i tirebilir ( la dozu gibi)2. ncelenen fakt r d ndaki t m de i kenler sabit tutulabilir. Ara t r lan etkenin Neden olup olmad kesin olarak saptanabilir. 3. Denekler veya y ntemler deney ve kontrol grubuna rastgele ayr labilir (Randomizasyon). 4. Neden-sonu (etken-hastal k) ili kisi tam ve do ru bir bi imde saptanabilir. 5. Deney ortam her zaman ger ek hayata uymayabilir. ( zellikle laboratuvar deneylerinde in vitroko ullar in vivoko ullara tam olarak benzemeyebilir.)

8 Klasik bir DENEYSEL ara t rmada a amalar:Referans pop lasyonDeney pop lasyonRandomizasyonDeney grubuKontrol grubuBireyselveya grupe le tirmesiSonu biliniyor-olumluSonu biliniyor-olumsuzSonu bilinmiyorParametre Sonu biliniyor-olumluParametreSonu biliniyor-olumsuzSonu bilinmiyor zlemTan ve se imkriterleri belirlenmeliUygun bir rneklemey ntemi ileKoruyucu veya tedavi edici y ntemin uygulanmas RandomizasyonAra t rmaya kat lacaklar n deney ve kontrol gruplar na tarafs zbir bi imde ayr lmalar Ki i zellikleri homojen olmal evre zellikleri benzer olmal Rastgeleay rma Rastgele say lar tablosu Tabakalama veya bloklara

9 Ay rma Rastlant sall n sa lanmas i in: Kat l mc n n hangi grupta oldu unu bilmesi engellenebilir: "tek k r" Uygulamay yapan ki inin de bilmesi engellenir: " ift-k r Analizi/de erlendirmeyi yapan ki i de hangi grubun deney ya da kontrol grubunda oldu unu bilmez (" l -k r").Randomize kontroll klinik ila al malar nda rneklem b y kl n n saptanmas :Deney ve kontrol grubunda g venilir sonu elde etmek i in en az ka ki i zerinde ara t rma yap lmal Deney ve kontrol grubunun e it ya da yak n say da olmas istenir Genellikle daha nce yap lan al malar n sonu lar esas al n rKlinikteki DENEYSEL al malar n o u az say da ki i zerinde yap lmaktad rDeney grubuKontrol grubu nce de erlendirmeSonra de erlendirmeRandomizasyon DENEYSEL ara t rman n TEMEL par as vard r Deney grubu:Ba ms z de i ken uygulanan grupKontrol grubu.

10 Ba ms z de i ken uygulanmayan grupBa ms z de i ken: Neden-sonu ili kisinde neden konumunda Ba ml de i ken zerinde etkisi incelenen de i ken Ara t rmac manip le eder Ba ml de i ken:Neden-sonu ili kisinde sonu durKontrol de i kenler:Ba ml de i keni etkileme olas l bulunan teki olas nedenler dir. ntest: Ba ml de i kenin m dahale edilmeden nce l lmesiSontest: Ba ml de i kenin m dahale edildikten sonra l lmesiDeneyin B l mleri l lebilir Basit ve karma kl ktan uzak olmal Etik Basit Karma kKar t r c etkenKar t r c etkenKar t r c etkenBa ml De i kenSonu Ger ek ya amda pratik anlam olmal Uyar c d zeyler aras ndaki fark yeterince fazla olmal Ba ms z De i kenDers s resinin birey zerindeki yorgunlu a etkisi45 dk48 dk45 dk60 dkBir ara t rman n DENEYSEL olabilmesi i in De i imleme (Bir de i kene ait en az iki farkl miktar)